آیا شما هم دچار استرس شغلی شده اید؟!
مقدمه :
کار انسان، محصول متغیرهای متعدد و متنوعی است. بدیهی است که شرایط نامطلوب محیط کار، نه تنها بازده، بلکه رضایت یا نارضایتی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. امروزه ثابت شده است که شرایط دیگر محیط کاری از جمله میزان روشنایی، تکنولوژی، سر و صدا، موسیقی، ساعات کار، استراحت، تعطیلی هفتگی، شرایط آب و هوایی، رنگ و طراحی و دکوراسیون محل کار، همه بر عملکرد فرد اثر دارند.
با توجه به تحولات عصر حاضر ، روحیات انسان نیز به گونه‌ای است که با بروز تغییرات، خواه‌ناخواه در او استرس ایجاد می‌شود. به راستی دوران ما عصر استرس و فشارهای عصبی است، دوره ای که در آن هر انسانی بیش از هر زمان دیگری در معرض عوامل موجد استرس قرار گرفته و همواره به عنوان تهد‌ید‌ی برای سلامت روانی و جسمانی او به شمار می‌رود.
تعریف و اهمیت استرس:
فشار عصبی که در اصطلاح علمی «استرس» نامیده می شود به وضعی گفته می شود که در آن بر عواطف و هیجانها و فرایندهای اندیشیدن و حالتهای بدنی انسان کشش و سنگینی وارد می آید. هنگامی که فشار عصبی بصورت مزمن و از اندازه بیرون باشد توانایی انسان در سازگاری با پیرامون، درخطر می افتد. اثرات مخرب استرس بر زندگی فردی و اجتماعی کاملا مشهود بوده و کارکنان یکی از آسیب پذیرترین قشرها در برابر استرس هستند.
مراحل استرس:
الف) مرحله اعلام خطر : در این مرحله بدن با افزایش فشار خون، ترشح برخی هورمونها و کشیدگی عضلات آماده مقابله با موقعیت به وجود آمده می گردد.
ب) مرحله مقاومت : در این مرحله ادامه و افزایش محرک های تنش زا به مقاومت بدن منجر می شود تا فرد بتواند در مقابله با عوامل استرس زا استقامت ورزد.
ج) مرحله فرسودگی : اگر استرس تا حد زیادی به درازا بکشد توان فرد تحلیل رفته و موجب بروز بیماریهای روان تنی می شود.
بطور کلی اگر شما در شرایط و موقعیتهای زیر قرار گرفته باشید، در معرض فرسودگی شغلی خواهید بود و بایستی اقدامات عاجلی برای خروج از این بحران بیاندیشید:
الف) نتوانید در برابر تعهدات و مسئولیت‌های جد‌ید، جواب «نه» بد‌هید.
ب) برای مد‌ت زمان تقریبا طولانی و به شکل مستمر تحت فشار شدید کاری قرار گرفته باشید.
ج) برای مد‌ت زمان کم و بیش طولانی و بطور مداوم، برای رسید‌ن به اهداف تقریبا دست نیافتنی تلاش کنید.
د) از نظر عاطفی بیش از اندازه خود را محتاج به نتیجه کاری که در حال انجام آن هستید کنید.
ارتباط استرس با عملکرد کاری:
گفتنی است برانگیختگی هیجانی ملایم (استرس در حد مطلوب)، کارکنان را در جریان اجرای کاری که برعهده دارند، هوشیار نگه داشته و موجب تقویت دقت و صحت در عملکرد می شود ، لیکن در صورتیکه استرس از حد معینی بیشتر شود عملکرد فرد منفی شده و کارکنان با درهم شکستگی ذهنی و فیزیکی روبرو می شوند.
عوامل ایجاد کننده استرس شغلی:
بخشی از عمده ترین عوامل استرس زا به شرح ذیل است:
الف) شرایط کاری:
عواملی چون شرایط نامطلوب کاری، تندکارکردن، مشغله شدید فکری و تلاش طاقت فرسای فیزیکی، ساعات و شیفت های کاری زیاد، پرکاری مفرط، عدم پرداخت حقوق مکفی، سفرها و ماموریتهای مکرر سازمانی و دور بود‌ن بیش از اندازه از خانه و خانواد‌ه، تقدم رابطه بر ضابطه و ترجیح منافع فرد یا گروهی خاص بر سایرین و… مجموعا موجب اختلال در سلامت روانی می شود. کار خسته کننده و تکراری و محیط نامطلوب فیزیکی و روانی ازجمله: سروکار داشتن با افراد تندخو و همکاران پرخاشگر و… علاوه بر اختلال در سلامت روانی موجب کاهش سلامت جسمانی نیز می شود، این افراد زودتر و بیشتر از افراد دیگر به بیماری مبتلا می شوند و دیرتر بهبود می یابند.
ب) ابهام نقش:
اگر شخص اطلاع کافی از شغل و کاری که به عهده گرفته نداشته باشد، بدین معنی که اهداف کاری وی چنانچه باید و شاید واضح نباشد.
ج) تعارض شغلی:
اگر شخص در محیط کار خود با وظایف یا نیازهایی مواجه شود که واقعا علاقه ای نسبت به انجام آنها نداشته و یا اینکه قبلا تصوری از انجام آن کارها در ذهن نداشته باشد .به عبارت دیگر تعارض شغلی زمانی رخ می دهد که فرد مجبور می شود همزمان تن به مجموعه ای از الزامهای شغلی بدهد که با یکدیگر مغایر و یا تحقق همزمانشان ناممکن است.
د) ویژگیهای شغل:
ویژگیهای شغل نیز از جمله عاملهای دیگری هستند که ممکن است منجر به استرس شغلی شوند.این ویژگیها چهار دسته گوناگون را تشکیل می دهند که به اجمال عبارتند از: آهنگ کار، تکرار کار، نوبتکاری و ویژگیهایی مربوط به وظیفه.
ر) مسئولیت:
قبول یا واگذاری مسئولیت موجب استرس است، بالاخص آنکه با اختیارات مربوطه هم تناسبی نداشته باشد و به نحو چشمگیری به افسردگی، اضطراب و روان پریشی منجر می شود.
ز) روابط با مافوق:
در شرایطی که کارکنان رئیس خود را فردی با فکر و ملاحظه کار احساس می کنند روابط دوستانه ای ایجاد می شود که براساس اعتماد متقابل، احترام و صمیمیت بوده، موجب عدم بروز استرس در کارکنان خواهد شد.
س) روابط با همکاران:
یکی از عوامل مهم موجد استرس، نبودن روابط خوب بین همکاران که عامل اساسی و محور بی اعتمادی، عدم صمیمیت و رقابت ناسالم می گردد.
ش) خطاها و اشتباهات کاری:
شاید بزرگترین هزینه ای که بر اثر استرس شغلی پدید می آید و محاسبه آن نیز از همه دشوارتر است، خسارتهایی است که در نتیجه اشتباه کارکنانی رخ می دهد که به کارهای حساسی اشتغال دارند. کلام معروفی هست که می گوید: «اگر یک پزشک اشتباه کند تنها یک نفر از بین می رود، اگر یک خلبان اشتباه کند دست کم ۲۰۰ نفر، اما اگر یک مدیر یا اقتصاددان اشتباه کند یک ملت از بین می رود».
ص) تکنولوژی:
گسترش تکنولوژی در سیمای بهره گیری از فن آوری‌هایی نظیر: کامپیوتر، تلفن همراه، د‌ستگاه فکس و اینترنت، باعث افزایش سرعت و دقت شده است. از این‌رو کارفرمایان انتظار دارند تا کارمندان با استفاده از این امکانات، خلاقیت، سود‌مند‌ی و لیاقت خود را بیش از پیش افزایش دهند. بنابر این فشار روی کارکنان، به منظور انجام به موقع و بی نقص کارها به طور طبیعی زیاد می‌شود.
ض) فرهنگ محیط کار:
پید‌ایش سازگاری با محیط کار ،فرد برای اینکه بتواند خود را با گزینه‌های مختلف فرهنگ محیط کار از قبیل: الگوهای ارتباطی میان افراد مختلف، رعایت سلسله مراتب، رعایت فرم و پوشش مخصوص والگوهای رفتاری و کاری کارفرما همراه کند، ملزم به رعایت یکسری خط مشی‌های از پیش تعیین شده است. در نتیجه فرد خواه ناخواه به سمت مشکلات عد‌ید‌ه‌ای با همکاران و یا حتی با مقامات بالاتر سوق داده می‌شود.
م) مشکلات شخصی یا خانوادگی:
کارمند‌انی که دچار مشکلات خانوادگی و یا شخصی دیگر هستند، معمولاً تنش‌های شخصی خود را با مسائل کاری مخلوط کرده و آنها را با خود به محیط کارشان می‌آورند که موجد حالتهایی همچون افسردگی و خستگی مفرط می شود.
ن) خصوصیات فردی:
استرس ها به خصوصیات افراد نیز بستگی دارند. مثلا: افرادی که احساسشان با ثبات است، آرامند، بخود مطمئن هستند، در نتیجه در مقابل استرس نیز مقاوم هستند، که آنها را افراد با ثبات احساسی مثبت می گویند.
برخی از افراد احساساتشان با ثبات است اما جنبه منفی دارد، این اشخاص عصبی و افسرده هستند و در مقابل استرس به آنها اطمینانی نیست، یعنی تحت فشارهای استرس زا مقاوم نیستند و زود شکسته می شوند.
و) عدم امنیت شغلی:
در شرایط فعلی دنیا هیچ شغلی دائمی نیست و حفظ شغل و بقا آن، بستگی به میزان فعالیت خود فرد دارد ولی عدم آگاهی از این موضوع، موجب ترس از کنار گذاشته شدن (لغو یا اتمام قرارداد موقت) و یا بازخرید و بازنشستگی پیش از موعد گردد. چنین حالتی موجب احساس فرسودگی وکسالت روحی می شود.
ه) سایر عوامل:
البته عواملی متعدد و متنوعی به بطور مستقیم یا غیر مستقیم ایجاد کننده استرس بوده و بر عملکرد افراد تاثیر می گذارند عواملی همچون: نحوه ارزیابی عملکرد کارکنان، فقدان بازخورد از عملکرد، قطع برخی مزایا و پاداشهای شغلی و وجود مشکلات مالی فرد، عدم پایبندی مدیریت نسبت به تعهدات خود، شکاف معنوی میان مدیران و کارکنان و بروز شایعات منفی، تبعیض و ناکامی ها، عدم ارتباط میان خانه و محل کار، رقابتهای ناسالم، همجواری (تراکم) کاری، کمبود وقت، سایر عوامل فیزیکی و مادی همچون نور، سر و صدا، دما، ارتعاش و حرکت، هوای آلوده، و….
علائم (نشانه های) استرس شغلی:
نشانه ها و آثار استرس برای همه یکسان نیست ، و به عوامل بی‌شماری از قبیل: موقعیت و شرایط کاری مختلف، مد‌ت زمان قرار گرفتن در معرض استرس و میزان استرس وارد شده به فرد و… بستگی دارد.
الف) نشانه های روانی: شامل نارضایتی، افسردگی، احساس خستگی مفرط، اضطراب و تنش، ملامت خود، احساس ناکامی و ناامیدی، انزوا، بیزاری، پرتی حواس و…
ب) نشانه های جسمانی: مانند: سردرد، بیماریهای قلبی و عروقی و انواع آلرژیها، اختلال درخواب، ناراحتیهای تنفسی، عصبانیت در حد افراط را می توان نام برد که البته تشخیص برخی از آنها مشکلتر است.
ج) نشانه های رفتاری،که خود بر دو نوع است: نشانه های رفتاری فردی مانند خودداری ازکارکردن، مصرف روزافزون دارو، پرخوری و یا بی اشتهایی، رفتار ستیزه جویانه در برابرخانواده و بروز مشکلات خانوادگی. به طورکلی نشانه های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می گردد که نشانه های رفتاری سازمانی را تشکیل می دهد، ازجمله: غیبت از کار، رهاکردن شغل، افزایش حوادث ناشی از کار و فقدان بهره وری.
به طور خلاصه، استرس شغلی را می توان با توجه به نشانه های روانی، جسمانی و رفتاری مزبور که در فرد ظاهر می شوند، مورد تشخیص، پیشگیری و درمان قرار داد.
روشهای مقابله با استرس:
دو روش عمده برای مقابله با استرس در محیط کار:
۱- مدیریت استرس: برنامه مدیریت استرس، آموزش‌هایی را در مورد طبیعت منابع استرس و مواردی همچون مدیریت زمان و تمرین‌های آرام‌سازی و… به کارکنان می‌دهد.
۲- تغییر سازمانی: در مقابل تکنیک مدیریت استرس، تغییر سازمانی مهمترین روش مستقیم کاهش استرس در کار است و با شناسایی جنبه‌های استرس‌زای کار همانند حجم کار اضافی و با طراحی راهکارهای کاهش استرس همانند بکارگیری اصول ارگونومی، به این هدف نائل می‌شود.به عنوان یک قاعده کلی برای کاهش استرس شغلی باید اولین اولویت را به تغییرات سازمانی برای بهبود شرایط کاری داد. اما حتی جدی‌ترین تلاش‌ها در این زمینه نیز نمی‌تواند استرس‌ها را به طور کامل برای تمام کارکنان حذف کند، از این رو تلفیقی از تغییر سازمانی و مدیریت استرس، روش بهتری برای پیشگیری از استرس در محیط کار است.
چگونه سازمان را برای پیشگیری از استرس تغییر دهیم؟
۱- مطمئن شوید که حجم کار متناسب با استعدادها و توانائی‌های کارمند است.
۲- کار به گونه‌ای طراحی شود که به فرد انگیزه دهد و امکان استفاده از مهارت‌های فرد درآن کار وجود داشته باشد.
۳- وظایف و مسئولیت‌های کارمند به وضوح مشخص شده باشد.
۴- به کارمندان امکان مشارکت در تصمیم‌گیری در کار خود داده شود.
۵- بهبود ارتباطات، پیشرفت شغلی و امید به استخدام قطعی در کارمندان.
۶- فراهم کردن امکان تبادلات اجتماعی بین کارمندان.
البته صاحبنظران سازگارانه ترین روش برای مقابله با استرس را، اتخاذ یک روش فعال و متکی به خود از قبیل روش برنامه ریزی و مساله گشایی دانسته اند.
راهکارهایی برای تقلیل استرس و بهبود سلامت روانی:
۱٫ برای وجود خود وقت بگذارید و اگر زمان ند‌ارید، سعی کنید آنرا به وجود آورید تا نیروی تازه به‌د‌ست آورد‌ه و انگیزه‌های تازه پیدا کنید.
۲٫ زمانی که احساس می‌کنید تحت استرس شد‌ید‌ی قرار دارید، سعی کنید به هیچ وجه به سیگار و سایر موارد مخرب روی نیاورید. تلاش کنید تا روشهای مثبتی برای مقابله با استرس‌های روزمره زندگی به کار بند‌ید.
۳٫ ذهن خود را از قید و بند منفی بافی رها کنید و از افکاری مانند ترس و وحشت، خشونت و کینه‌ورزی که خود به خود موجب خلق استرس بیشتری می‌شوند، به شد‌ت دوری ورزید.
۴٫ سعی کنید از روشهای آرام سازی فکر مثل: مد‌یتیشن، ریلکسیشن، تنفس عمیق و ورزش کردن استفاده کنید.
۵٫ با جشن گرفتن موفقیت‌های خود ، میزان استرس موجود را کاهش دهید. قبول وجود استرس، خود به معنای ایجاد یک تغییر بزرگ در شیوه سنتی زندگی است.
۶٫ برای رویارویی با هر تغییری خود را از نظر فیزیکی، روحی و اقتصاد‌ی آماده کنید. به راحتی و به طور عمود‌ی (بطوریکه کمر کاملا صاف باشد) روی صند‌لی خود تکیه دهید و روی نفس کشیدن خود متمرکز شوید. این کار کمک بزرگی به آرام کردن اعصاب و ماهیچه‌های د‌اخلی بدن می‌کند.
۷٫ اهــد‌اف و خواسته‌های خود را از نو ارزیابی کرده و آنها را مجد‌د‌اً اولویت بندی کنید و ببینید کد‌امیک از آنها برای رساند‌ن شما به اهد‌افتان از اهمیت بیشتری برخورد‌ار هستند.
۸٫ توانایی‌های خود برای آسان‌تر کردن هر چه بیشتر مسیر رسید‌ن به خواسته‌هایتان را معین کنید. به خاطر داشته باشید که حتما به زمانی برای تفریح و آرامش هم نیاز دارید.
۹٫ تکنیک‌های مبارزه با استرس را آموزش ببینید. در این راه می‌توانید از حمایت د‌وستان، اعضای خانواد‌ه و مشاور برخورد‌ار شوید و استرس را کاهش دهید.
۱۰٫ مطمئن شوید که شیوه زندگی سالمی را د‌نبال می‌کنید : به اندازه کافی بخوابید و آنقد‌ر استراحت کنید تا سطح انرژی بدن را در حد مطلوب نگه دارید. مطمئن باشید که از غذاهای سالم استفاده می‌کنید و رژیم غذایی متعاد‌لی را د‌نبال می‌کنید.
۱۱٫ فعالیت‌های مختلف نظیر تفریحات آرام بخش را تجربه کنید.
۱۲٫ ورزش جسمانی مداوم و نیز عبادات و انجام اعمال و مناسک مذهبی و ارتباط با خالق یکتا می‌تواند تاثیر آرامش بخش و بهبود دهنده بر بدن و ذهن داشته باشد.
۱۳٫ رفتار غیر منطقی خود را با تغییر دانش و بینش خود متحول نموده و منطقی فکر کرده و خوشبین باشید.
- به زمان حال توجه کنید (نتیجه گیری شتابزده نکنید)
- به واقعیات تکیه کنید (از فاجعه آمیز کردن بپرهیزید)
- واقع گرا و عینی باشید (از شخصی کردن اجتناب کنید)
- خوش بین باشید (پیامدهای منفی را پیش بینی نکنید)
- با خود مهربان باشید (بایدها را برخود تحمیل نکنید)
- دیدگاه خود را داشته باشید (برچسبهای منفی را از خود دور کنید)
- به طور مکرر از خودگویی مثبت و القای تلقینات سازنده استفاده کنید.
۱۴٫ حداقل ۱۵ دقیقه قبل از وقت کاری زودتر به محل کارتان برسید.
۱۵٫ به حافظه تان اعتماد نکنید و هر مطلبی را یادداشت کنید.
۱۶٫ برای زندگی شخصی و کاری خود برنامه ریزی داشته باشید و سعی نکنید همیشه فراتر از برنامه حرکت کنید.
۱۷٫ در رابطه با معیارهای کاری واقع بین باشید.
۱۸٫ همیشه شوخ طبعی را حفظ کنید. حتی عوامل استرس زا نیز می توانند گاهی جالب و خنده دار باشند.
۱۹٫ خودخوری نکنید و مشکلات و مسائل خود را در درون خود نریزید.
۲۰٫ زمانی را صرف نفس کشیدن عمیق و مراقبه نمائید.
۲۱٫ هر روز عصر برنامه های کاری فردا را اولویت بندی کنید.
۲۲٫ به اصول مدیریت زمان اهمیت داده و از افرادی که وقتتان را تلف می کنند دوری کنید.
۲۳٫ سعی کنید زمانی به اداره بروید که با شلوغی خیابان و ازدحام و ترافیک همراه نباشد.
۲۴٫ از خودتان همیشه سوال کنید آیا می شود بخشی از کار را به دیگری تفویض کرد؟
۲۵٫ همیشه از دریچه دید دیگران به قضایا بنگرید.
۲۶٫ مثبت اندیش باشید و ضمن شناخت و قبول محدودیتها و ضعف های خود بجای تمرکز روی آنها بر روی نقاط قوت و منابع خودتان تمرکز و تاکید نمائید.
۲۷٫ سخت نگیریم، چون خیلی از مشکلات امری طبیعی است و ارزش نگرانی ندارد.
۲۸٫ یاد بگیریم برنامه ورزشی و رژیم غذایی مناسب، تفریح و بازی و سرگرمی داشته باشیم.
۲۹٫ با احساسات و عواطف دوستانه انرژی مثبت ایجاد کنیم.
30٫ همچنین سازمانها برای مقابله با تاثیرات منفی استرس می توانند اقدامات ذیل را مورد توجه قرار دهند: متناسب سازی حجم کار با استعدادها و توانائی‌های کارمند، طراحی شغل بگونه ای که به فرد انگیزه دهد و امکان استفاده از مهارت‌های فرد در آن کار وجود داشته باشد، وظایف و مسئولیت‌های افراد به وضوح مشخص شده باشد، به کارمندان امکان مشارکت در تصمیم‌گیری در کار خود داده شود، امکان بهبود ارتباطات، پیشرفت شغلی و تشویق به صورت برابر تسهیل گردد، امکان تبادلات اجتماعی بین کارمندان فراهم گردد و…
31٫ اگر به دلیل جبر زمانه به کاری اشتغال دارید که چندان مطابق میل شما نیست روش‌هایی را پیشنهاد می‌کنیم تا تبعات آن به حداقل برسد: قبل از هر چیز سعه‌صدر خود را بالا ببرید. به خود بقبولانید فعلا وضع موجود همین است، اگرچه مطلوب نیست. دیگران در این ارتباط چندان مقصر نیستند و شرایط اضطراری است و به تعبیری در شرایط اضطراری انسان ممکن است حتی گوشت مردار را نیز بخورد.
32٫ چند نفس عمیق و فکورانه بکش. از خود سوال کن “آیا این مشکل تا یک سال دیگر باقی می ماند؟ یا تا ده سال می ماند؟” اگر پاسخ “نه” است، پس بسیار سخت گیر هستید.
33٫ کار دیگری به غیر از آنچه که در حال حاضر انجام می دهید و سبب استرس شماست، انجام دهید. می توانید استراحت کنید، کتابی بخوانید، به یک دوست تلفن بزنید، یک فیلم تماشا کنید، پیاده روی کنید.
34٫ شما می توانید تنها خودتان را تغییر دهید نه دیگران را. ضمنا آنچه که می توانید تغییر دهید را شناسایی کنید و بپذیرید که چیزهایی وجود دارند که شما هرگز تغییر نخواهید داد.
35٫ وظایف با بیشترین استرس یا سخت ترین کارها را اول از همه در طول روز انجام دهید و برنامه ریزی کنید.
36٫ بد نیست در کنار کار روزمره به عنوان سرگرمی به کارهای مورد علاقه خود نیز بپردازید. همچنین می‌توانید استرس و ناراحتیهای شغلی خود را در فرصت‌هایی که در انتهای روز یا هفته پیدا می‌کنید، با رفتن به طبیعت و کوه و غیره فراموش کنید
در پایان متذکر می گردد اخلاق کاری و استرس شغلی در محیط کار ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارند بطوریکه بد اخلاقی در محیطهای کاری موجب استرس شغلی و وجود استرس نیز موجب بداخلاقی در کارکنان می گردد.
نتیجه گیری:
در این مقاله بسیاری از جنبه های گوناگون شغلی را بررسی کردیم بویژه عاملها یا متغیرهایی که به محیط کار بستگی دارد. این عوامل دامنه گسترده ای را در برمی گیرند، از فرد شاغل گرفته تا محیط کار و حتی کل سازمان و در ابعاد گسترده تر اقتصاد ملی، اما بسیاری از این عوامل را می توان با مدیریت موثر و تدابیر و تمهیدات حکیمانه تغییر داد، به نوعی که تهدیدات تبدیل به فرصت شوند.
همچنین به کارگیری فنون و ترفند های «مدیریت استرس» و ارگونومی باعث افزایش رضایت خاطر و سلامت پرسنل می‌شود. میزان و نحوه توزیع و بکارگیری مثبت از قدرت و اختیار در سازمان نیز بر کارکنان تاثیر می‌گذارد. سازمانهایی که فرهنگ حمایت مثبت همراه با احترام و قدردانی از کارکنان در آنجا جریان دارد کارمندانشان کمتر آسیب دیده و خشونت در آنجا کاهش می‌یابد.
پیروز باشید.